काठमाडौं । धेरै विशेष अवसरहरुमा पटाका पड्काउने गरिन्छ। नेपालमा तिहारको समयमा विभिन्न किसिमका पटाका पड्काउने गरिन्छ। संसारभर धेरै देशमा विभिन्न अवसरमा मानिसहरुले पटाका पड्काएर रमाइलो गर्छन्।
अमेरिकामा जुलाई ४ मा स्वतन्त्रता दिवसमा देशव्यापी रुपमा आतिशबाजी प्रदर्शन गरिन्छ। क्यानडामा जुलाई १ मा क्यानडा दिवसमा आतिशबाजी प्रदर्शन गरिन्छ र फ्रान्समा जुलाई १४ मा बास्टिल दिवस परेडपछि आतिशबाजी प्रदर्शन गरिन्छ।
चीन र धेरै एसियाली देशमा चन्द्र नयाँ वर्षको समयमा विशेष कार्यक्रम आयोजना गरिन्छ र लाखौँ पटाका पड्काइन्छ। मेक्सिकोमा क्रिसमस पनि आतिशबाजीको साथ मनाइन्छ। तर, यी रंगीन पटाकाको कथा त्यहाँ समाप्त हुँदैन। तिनीहरुको जरा चीनमा छ। जहाँ बारुदको खोजबाट आतिशबाजीको उत्पत्ति भएको थियो।
इतिहासविद् डा. टोनियो एन्ड्रेडले आफ्नो पुस्तक ‘द गनपाउडर एज’मा लेखेका छन्, ‘बारुदको आविष्कार चीनमा भएको थियो र चाँडै यसलाई सैन्य हतियारका रुपमा प्रयोग गर्न थालियो।’
पछि यात्रा र व्यापारका माध्यमबाट बारुद युरोप र विश्वभरका अन्य देशमा पुग्यो र यो विशेष अवसर र चाडपर्वमा प्रयोग हुन थाल्यो।
पटाका र आतिशबाजीको इतिहास र वर्तमान
पटाकाको उत्पत्ति कहाँबाट भयो ?
ईसापूर्व दोस्रो शताब्दीमा चीनका मानिसहरुले बाँसका टुक्राहरुलाई आगोमा हाल्ने गर्थे भन्ने विश्वास गरिन्छ। जब बाँसभित्रको हावा गर्मीका कारणले फैलियो, यो ठूलो आवाजले विस्फोट हुने गथ्र्यो। मानिसहरुले विश्वास गर्थे कि यो ठूलो आवाजले दुष्ट आत्माहरुलाई भगाउनेछ।
धेरै सय वर्षपछि चिनियाँ रसायनशास्त्रीहरुले गल्तीले बारुद पत्ता लगाए। जब यो बारुद बाँस वा कागजको ट्युबमा भरियो, यसले पहिलो पटक विस्फोट र प्रकाश उत्पादन गर्यो। यसले संसारमा आतिशबाजीको सुरुआतलाई चिह्न लगायो।
विस्तारै यो कला चीनबाट युरोपमा फैलियो। समयसँगै नयाँ प्रविधि थपिए र पटाकाहरु अझ रंगीन, उच्च पहुँचयोग्य र ठूलो स्वरमा बने। अब पटाकाहरु मनोरञ्जनको माध्यम मात्र नभएर चाडपर्व, विवाह र उत्सवहरुको अभिन्न अंग बनेका छन्। यसबाहेक हरियो पटाकाहरु विकास भइरहेका छन्। जसले वातावरणीय र स्वास्थ्यमैत्री सुरक्षा दुवै सुनिश्चित गर्दछ।
पटाकाहरु कसरी निर्माण गरिन्छ ?
जब हामी पटाकाहरु पड्काउँछौँ तब आकाशले विभिन्न रंगहरु प्रदर्शन गर्दछ। जसले एउटा सुन्दर दृश्य सिर्जना गर्दछ। तर, तपाइँलाई थाहा छ यी रंगहरु कसरी सिर्जना गरिन्छ ?
पटाकाहरुमा विशिष्ट रसायनहरु हुन्छन्। जब पटाकाहरु जल्छन् तब यी रसायनहरु तातो हुन्छन् र विभिन्न रंगहरुको प्रकाश छोड्छन्।
प्रारम्भिक दिनहरुमा पटाकाहरु रंगहीन थिए। बारुद जलाइँदा तिनीहरुले अँध्यारोलाई उज्यालो पार्ने सुन्तला रंगको प्रकाशमात्र उत्सर्जन गर्थे।
१९ औँ शताब्दीमा युरोपेली वैज्ञानिकहरुले पत्ता लगाए कि पटाकाहरुमा विभिन्न धातुमा आधारित यौगिकहरु थप्दा रंगीन प्रकाश उत्पादन हुन सक्छ। उदाहरणका लागि रातो स्ट्रन्टियमले, हरियो बेरियमले र सेतो टाइटेनियम, जिरकोनियम र म्याग्नेसियम मिसाएर उत्पादन गरिन्छ। नीलो रंग प्राप्त गर्न सबैभन्दा गाह्रो मानिन्छ। नीलो रंग तामाबाट बनेको हुन्छ। तर, यदि तापक्रम धेरै बढ्यो भने रंग गायब हुन्छ र यदि यो कम रह्यो भने रंग बिल्कुलै बन्दैन। यसैले गर्दा ‘उत्तम नीलो’ प्राप्त गर्नु अझै पनि आतिशबाजी विज्ञहरुका लागि चुनौती मानिन्छ।
सबैभन्दा धेरै पटाका कसले किन्छ ?
वाल्ट डिस्ने कम्पनीलाई पटाकाको संसारको सबैभन्दा ठूलो खरिदकर्ता मानिन्छ। डिज्नीले विश्वभरका आफ्ना थिम पार्कहरुमा रात्रिकालीन आतिशबाजी प्रदर्शनहरु कायम राख्न आतिशबाजीमा वार्षिक रुपमा लगभग ४५ करोड खर्च गर्ने रिपोर्ट गरिएको छ।
गिनिज वर्ल्ड रेकड्र्सका अनुसार सन् २०१६ को नयाँ वर्षको पूर्वसन्ध्यामा फिलिपिन्सको चर्च अफ क्राइस्टमा अहिलेसम्म भएको सबैभन्दा ठूलो आतिशबाजी प्रदर्शनी भएको थियो। एक घन्टाभन्दा अलि बढी समयमा कुल ८ लाख १० हजार ९०४ आतिशबाजी प्रज्वलित गरिएको थियो। चाखलाग्दो कुरा के छ भने प्रदर्शनभरि निरन्तर वर्षा भयो तर रोकिनुको सट्टा आतिशबाजी अझ शानदार भयो।
