काठमाडौं । संसारमा धेरै नदीमा सुनको टुक्रा पाइन्छ। यही गुणका कारण विश्वका थुप्रै सहर नदी किनारमा बसाइएको इतिहास छ।
यो कार्य अमेरिकाको क्यालिफोर्नियाबाट सुरु भएको हो। जब साक्रामेन्टो नदीको किनारमा बालुवामा सुनका टुक्रा फेला पर्न थाले। यो खबर जंगलको आगो जस्तै फैलियो। अनि लाखौँ मानिस क्यालिफोर्निया पुग्न थाले। त्यसपछि विश्वका धेरै ठाउँमा सुनको भीड देखिन थाल्यो।
सन् १८४८ जनवरी २४ मा जेम्स विल्सन मार्सल नदीको किनारमा एक मिलमा काम गर्दै थिए। तब उनले सुनका धेरै टुक्रा भेट्टाए। उनले तुरुन्तै मिल मालिक स्विस नागरिकलाई जानकारी गराएका थिए। अनुसन्धानका क्रममा ती टुक्रा सुनको भएको पुष्टि भयो। दुवैले यो कुरालाई गोप्य राख्न सक्दो प्रयास गरे तर खबर बाहिरियो। त्यसपछि भूकम्प गएजस्तो भयो। त्यसबेला क्यालिफोर्नियामा ६ हजार मानिस थिए। यसबाहेक ७०० विदेशीमात्र थिए। तर, सुन भेटिएपछि जनसंख्या अचानक परिवर्तन भयो।
यो सान फ्रान्सिस्कोमा एउटा घटनासँग सुरु भयो। त्यहाँका एक पसले नदीमा सुन फेला परेको खबर थापा पाए र उनी नदी किनारमा गए। उनले पनि सुन फेला पारे। यो थाहा पाउने बित्तिकै सारा सान फ्रान्सिस्को खाली भयो। त्यहाँ सबै पसल र ठूला व्यापारी नदी किनारमा पुगेका थिए।
द हिस्ट्रीमा प्रकाशित एउटा रिपोर्टले त्यही वर्षको जुनमा सहरको तीन चौथाइ जनसंख्या बेपत्ता भएको तथ्यांक प्रकाशित गरेको छ।सबै सुनको खोजीमा नदी किनारमा बसेका थिए। त्यहाँ ‘गोल्ड रस’ सुरु भयो।
त्यसो भए के यो सुनले सबैलाई धनी बनायो ? छैन। तर, नयाँ कुरा भयो। वास्तवमा के भयो भने सन् १८४९ मा अमेरिकाको पुरुष जनसंख्याको ठूलो संख्याले मानिसबाट ऋण लिएका थिए वा आफ्नो घर वा जग्गा धितो राखेका थिए। त्यसपछि परिवार हुर्काउने सम्पूर्ण जिम्मेवारी महिलाको काँधमा आयो। महिलाहरु घरबाहिर काम गर्न थाले। व्यवसाय सम्हाल्न थाले। यसरी अमेरिकामा पहिलो पटक महिलाको दायरा बढ्यो।
गोल्ड रसमा खानीबाट साढे ७ लाख पाउन्डभन्दा बढी सुन निकालिएको थियो। तर, त्यतिन्जेल सतह माथि भेटिएको सुन सकिएको थियो। यस अवधिमा हाइड्रोलिक खानी सुरु भयो। यसबाट थप सुन निकाल्न थालियो। विस्तारै सुन सकिँदै थियो तर उत्खनन जारी थियो। यसको खतरा देखेर अदालतले क्यालिफोर्नियामा सुरु भएको हाइड्रोलिक खनन र खेतीमा प्रतिबन्ध लगायो। अहिले त्यहाँको ठूलो भागमा ऐतिहासिक पार्क निर्माण गरिएका छन्, जसले आगन्तुकलाई गोल्ड रसको कथा सुनाउँछन्।
क्यालिफोर्नियाका नदीहरुको किनारमा गोल्ड रस समाप्त भएन तर विश्वका धेरै देशका नदी किनारमा सुन भेटिन थाल्यो। यो भौगर्भिक प्रक्रियाको परिणाम थियो, जुन त्यहाँ पहिले नै थियो तर क्यालिफोर्नियापछि यसले सबैको ध्यान खिच्यो।
नदीमा किन पाइन्छ सुन ?
- पहाडहरुमा पहिले नै सुनको अंश हुन्छन्। मौसममा आएको परिवर्तनले पहाड भत्किँदा त्यसमा रहेको सुन स–साना कणमा टुक्रिन्छ।
- सुनका कण पहाडी नदीहरु हुँदै तलसम्म पुग्छन् र भारी कण तल बस्न थाल्छन्। यो प्रक्रियालाई सेडिमेन्टेसन भनिन्छ।
- प्रायः नदीको माटो र बालुवाले पनि फिल्टरको काम गर्छ। जसका कारण सुनका कण नदीको विभिन्न किनारमा पुग्छन्।
नेपालका विभिन्न नदीमा पनि सुनका कण भेटिन्छन्। त्यही सुनले हजारौँ मानिसको जीविकोपार्जन भइरहेको छ।
