काठमाडौं । विश्वका ९ देशसँग आणविक हतियार छन्। सन् २०२४ को रिपोर्टले देखाउँछ कि यी सबै ९ देशले आफ्नो आणविक कार्यक्रमलाई खतरनाक स्तरमा बढाइरहेका छन्। सन् २०२४ मा ती ९ देशले आफ्नो आणविक कार्यक्रमलाई आधुनिकीकरण गर्न कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरेका छन्। जसअन्तर्गत एड्भान्स आणविक बमहरु बनाइँदैछन्।
स्टकहोम इन्टरनेसनल पिस रिसर्च इन्स्टिच्युट (एसआईपीआरआई) को सन् २०२५ को रिपोर्टमा यो खुलासा भएको छ। रिपोर्टले खुलासा गरेको छ कि सन् १९८० को दशकमा विश्वमा लगभग ६४ हजार आणविक हतियार थिए। तर, अब त्यो संख्या १२ हजार २४१ मा झरेको छ। तर, यो गिरावट फेरि बढ्न थालेको छ।
एसआईपीआरआई निर्देशक डान स्मिथका अनुसार आणविक निशस्त्रीकरण अब रोकिएको छ र हतियारहरुको द्रुत आधुनिकीकरणले यसको स्थान लिएको छ। सन् १९९१ मा सोभियत संघको विघटन र सन् २०१० सम्म शीतयुद्धको अन्त्यपछि विश्वले आणविक निशस्त्रीकरणको मोर्चामा उत्कृष्ट काम गर्यो। यस अवधिमा हजारौँ आणविक हतियारहरु नष्ट गरियो। जसमध्ये रुसले सबैभन्दा धेरै आणविक हतियारहरु नष्ट गरेको थियो। तर, त्यो युग फेरि बितिसकेको छ।
अमेरिका र रुसबीचको न्यु स्टार्ट सन्धि (जसको उद्देश्य वारहेडहरुको संख्या सीमित गर्नु थियो) अब औपचारिक रुपमा समाप्त भएको छ। खतरनाक कुरा के हो भने अब आणविक हतियारहरुको संख्या फेरि बढिरहेको छैन तर तिनीहरुलाई अझ घातक, मोबाइल र एआई–सक्षम बनाइँदैछ। जसको अर्थ अब सम्पूर्ण विश्वको सुरक्षा खतरामा छ।
विश्वमा आणविक युद्धको खतरा
एसआईपीआरआई निर्देशक स्मिथका अनुसार पूर्वअमेरिकी राष्ट्रपति बराक ओबामाको दोस्रो कार्यकालदेखि आणविक हतियारहरुको संख्या फेरि बढ्न थालेको छ। विश्वका नौ आणविक हतियारधारी राष्ट्रहरु, अमेरिका, रुस, चीन, फ्रान्स, बेलायत, भारत, पाकिस्तान, उत्तर कोरिया र इजरायल अब आफ्नो आणविक हतियार नयाँ रुपमा तयार गर्दैछन्।
एसआईपीआरआईका अनुसार सन् २०२५ को सुरुआतसम्ममा ९ हजार ६१४ वारहेड सैन्य प्रयोगका लागि स्टकमा थिए। जसमध्ये लगभग ३ हजार ९१२ वारहेड मिसाइल वा विमानमा तैनाथ गरिएका थिए र लगभग २ हजार १०० उच्च स्तरको अपरेशनल अलर्टमा थिए।
अमेरिका र रुससँग यी हतियारको ९० प्रतिशत छ। तर, चीनको संख्या अब ६०० नाघेको छ र चीनले अब विश्वमा सबैभन्दा छिटो दरमा आणविक हतियार निर्माण गरिरहेको छ।
भारतले पनि सन् २०२४ मा आफ्नो हतियारलाई द्रुत गतिमा क्रमशः बढाउन थालेको छ। जब कि पाकिस्तानले नयाँ डेलिभरी प्रणाली र थप विखण्डन सामग्री विकास गरिरहेको छ। अहिलेसम्म आफ्नो आणविक नीतिमा मौन रहेको इजरायलले हालै नेगेभ मरुभूमिमा प्लुटोनियम उत्पादन सुविधाको स्तरोन्नति गर्न थालेको छ। यसले स्पष्ट पार्छ कि मध्यपूर्वमा तनावसँगै आणविक हतियारको दौड पनि उही अनुपातमा तीव्र हुँदै गइरहेको छ।
सन् २००७ मा रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले म्युनिख सुरक्षा सम्मेलनमा भाषण दिए। जसमा उनले अमेरिकाको प्रभुत्व रहेको विश्व व्यवस्था, नाटोको पूर्वतिरको विस्तार र निशस्त्रीकरणको विरुद्धमा बोलेका थिए। तर, दुई वर्षपछि सन् २००९ मा ओबामाले चेक गणराज्यको राजधानी प्रागमा पूर्ण आणविक निशस्त्रीकरणको लक्ष्य घोषणा गरे। ‘हजारौँ आणविक हतियारहरुको अस्तित्व शीतयुद्धको सबैभन्दा खतरनाक विरासत हो’, उनले भनेका थिए, ‘अमेरिकाले आणविक हतियार बिनाको संसारतर्फ ठोस कदम चाल्नेछ र रुससँग नयाँ रणनीतिक हतियार न्यूनीकरण सन्धि (नयाँ स्टार्ट) वार्ता गर्नेछ।’
त्यो सन्धि पनि सन् २०११ मा हस्ताक्षर भएको थियो र लागू भएको थियो। तर युक्रेन युद्धपछि सबै कुरा फेरि परिवर्तन भयो। जब बाइडेन प्रशासनले सन् २०२२ मा आणविक अवस्थाको समीक्षा प्रतिवेदन प्रकाशित गर्यो तब यसले अमेरिकी आणविक भण्डारलाई द्रुत गतिमा बढाउने कुरा गर्यो।
एसआईपीआरआई प्रतिवेदनमा भारत, पाकिस्तान र चीनबीच गठन भइरहेको ‘एसियाली आणविक त्रिकोण’मा विशेष ध्यान केन्द्रित गरिएको छ। चीनले आफ्नो हतियारहरु बढाइरहेको छ र डीएफ–४१ जस्ता आईसीबीएम मिसाइलहरु सञ्चालन गरिरहेको गतिले भारतका लागि नयाँ रणनीतिक चुनौती खडा गरेको छ।
अर्कोतर्फ पाकिस्तानले रणनीतिक आणविक हतियार, एमआईआरभी–क्यापेबल मिसाइलहरु र समुद्रमा आधारित प्रणालीहरुमा निरन्तर काम गरिरहेको छ। अहिलेसम्म ‘पहिले प्रयोग नगर्ने’ नीति अपनाउँदै आएको भारतका बारेमा एसआईपीआरआईले भनेको छ, ‘भारतले अब आफ्नो डेलिभरी प्रणाली र दोस्रो स्ट्राइक क्षमतामा बढी लगानी गरिरहेको छ। दोस्रो स्ट्राइकको अर्थ यदि कसैले भारतमा आणविक आक्रमण गर्छ र भारत त्यो देशमा आणविक बम प्रहार गरेर जबाफ दिने स्थितिमा छैन भने भारतसँग अझै पनि दोस्रो स्ट्राइक हुनेछ, जसले तुरुन्तै आणविक बम प्रहार गर्ने देशमा आणविक बम प्रहार गर्नेछ। अर्थात्, यदि भारत चीन र पाकिस्तान बीच कहिल्यै गलत गणना भयो भने यो सम्पूर्ण क्षेत्र आणविक युद्धको सिकार हुन सक्छ।’
एस्आईपीआरआईको संकेत स्पष्ट छ आणविक हतियार अब युद्धको अन्तिम विकल्पमात्र रहेन रणनीतिक कुराकानीको एउटा हिस्सा बनेको छ। यी कुराकानीहरु अब एआई, अन्तरिक्ष रक्षा र उच्च–अपरेसनल अलर्टजस्ता खतरनाक पक्षहरुबाट प्रभावित भइरहेका छन्। –एजेन्सी
