काठमाडौं । औँलाहरु मोबाइल स्क्रिनमा घुम्छन्, प्रश्न टाइप गरिन्छ र केही सेकेन्डमै उत्तर देखा पर्दछ। आज एआई हाम्रो जीवनको यति सामान्य भाग बनेको छ कि हामी यसको पछाडि के भइरहेको छ भनेर सोच्न पनि रोक्दैनौँ।
हामीले स्मार्ट, छिटो र भविष्यवादी मान्ने एआईले चुपचाप पृथ्वीको पानी उपभोग गरिरहेको छ र यति मात्रामा कि अब खतराको घन्टी बजिरहेको छ। यसलाई कसरी रोक्ने र के विकल्पहरु अवस्थित छन् भन्नेबारेमा बहस चलिरहेको छ।
हालैको अनुसन्धानले एआई प्रणालीहरुको वार्षिक पानी खपत अब १ वर्षमा विश्वव्यापी रुपमा बोतलबन्द पानीमा प्रयोग हुने पानीको मात्राभन्दा बढी हुन सक्ने खुलासा गरेको छ। यो तथ्यांक अनौठो लाग्न सक्छ तर प्रविधि उद्योगभित्र सत्य विस्तारै स्पष्ट हुँदै गइरहेको छ।
के एआईले मानिसले भन्दा बढी पानी पिइरहेको छ ?
एआई कुनै जादुई चमत्कार होइन। यसको पछाडि विशाल डेटा केन्द्रहरु छन्। हजारौँ सर्भर दिनरात चल्ने ठाउँ। जब यी सर्भर सञ्चालन हुन्छन्, तिनीहरु तातो हुन्छन्। यो ताप नियन्त्रण गर्न पानी प्रयोग गरिन्छ। यो पानी वास्तवमा एआईको वास्तविक इन्धन हो। जसका बारेमा धेरैजसो प्रयोगकर्तालाई कहिल्यै भनिएको छैन।
अनुसन्धानले देखाउँछ कि सन् २०२५ सम्ममा एआईबाट सञ्चालित प्रणालीहरुले वार्षिक ३०० देखि ७०० अर्ब लिटर पानी खपत गर्न सक्छन्। यदि तुलना गर्ने हो भने यो रकम विश्वव्यापी रुपमा बेचिने बोतलबंद पानीको कुल मात्राभन्दा बढी छ। यसको अर्थ एआई मेसिनहरुले चुपचाप मानिसहरुले वास्तवमा किन्ने र पिउनेभन्दा बढी पानी प्रयोग गरिरहेका छन्।
पानीका साथै बिजुली
मुद्दा केवल पानीमा मात्र सीमित छैन। यी डाटा सेन्टरहरुलाई सञ्चालन गर्न ठूलो मात्रामा बिजुली चाहिन्छ र बिजुली भनेको बढी कार्बन उत्सर्जन हो। भविष्यमा एआईद्वारा उत्पन्न कार्बन फुटप्रिन्ट धेरै प्रमुख सहरहरुको वार्षिक प्रदूषणबराबर हुन सक्छ भन्ने अनुमान गरिएको छ। यद्यपि, यो अहिलेसम्म खुला रुपमा छलफल गरिएको छैन। किनकि धेरैजसो ठूला प्राविधिक कम्पनीहरुले आफ्ना डाटा सेन्टरहरुको वास्तविक पानी र बिजुली खपत सार्वजनिक रुपमा खुलासा गर्दैनन्।
रोचक कुरा के छ भने प्रत्येक एआई प्रश्न सानो देखिए पनि यसको प्रभाव थपिन्छ। जब लाखौँ मानिसले दैनिक एआई उपकरणहरु प्रयोग गर्छन् तब यी साना पानी खपतहरु अर्बौं लिटरसम्म थपिन्छन्। त्यसैले अब विज्ञहरुले चेतावनी दिइरहेका छन् कि यदि एआईको यो गति योजना बिना जारी रह्यो भने पानीको अभाव बढ्नेछ।
विश्व पहिले नै पानी संकटसँग जुधिरहेको छ। धेरै सहरहरुमा पानी आपूर्ति सीमित छ, गाउँहरुमा भूमिगत पानीको स्तर घट्दै गइरहेको छ र जलवायु परिवर्तनले स्थितिलाई बिगार्दैछ। यस सन्दर्भमा एआईको बढ्दो पानी खपतले एउटा नयाँ र महत्वपूर्ण प्रश्न खडा गर्छ। विज्ञहरु विश्वास गर्छन् कि भावी पुस्ताले यस प्रविधिको मूल्य चुकाइरहेका छन्।
एआई रोक्नु सम्भव छैन र आवश्यक पनि छैन। तर, अब यो स्पष्ट छ कि स्मार्ट सुविधाहरु र द्रुत जबाफहरुमात्र पर्याप्त छैनन्। प्रश्न यो पनि उठ्छः एआईले कति पानी खपत गरिरहेको छ, कहाँबाट आउँदैछ र यसको जिम्मेवारी कसले लिनेछ ? धेरै एआई कम्पनीहरुले पानी र बिजुली खपत कम गर्ने विकल्पहरुमा पनि काम गरिरहेका छन्।
