बीमा गर्न चाहने प्रस्तावक वा बीमितले आफनो सम्पत्तीको बीमा गर्दा बीमाको मान्यता अनुसार सम्पत्तीको मुल्य निर्धारण गर्ने आधारहरु लाई बुझ्न आवश्यक छ । बीमा मात्र गरेर पुग्दैन आफनो सम्पत्तीको सही मुल्यमा बीमा भएको छ कि छैन ? यो प्रश्नलाई ध्यान दिन अति आवश्यक छ ।
बीमित र बीमक बीच दावीको समयमा सबैभन्दा बढी बादबिबाद सिजर्ना हुने भनेको नै उल्लेखित बीमा गरिएको सम्पत्तीको मुल्यमा हो । कुनै पनि सम्पत्ती वा बस्तुको बीमा गर्नका लागि मुल्य आवश्यक पर्दछ भन्ने विषय हामीलाई थाहा भएकै कुरा हो । मुल्य नभई बीमा गर्न सकिदैन । तसर्थ सही मुल्यको बीमा गर्दा कुनै बादबिबाद नै हुदैंन ।
यो मुल्य बीमा गर्दाको समयमा नै निर्धारण गर्नु पर्ने हुन्छ । र यो रकम बीमालेखको अनुसुचीमा उल्लेख गरिन्छ र यसैको आधारमा नै क्षतिको समयमा कति क्षति भएको हो भन्ने विषय निर्क्योल हुने गर्दछ । त्यस्तै बस्तुको मुल्य बढी भएमा बढी क्षतिपुर्ति पाइने पनि हुदैन । त्यस्तै भावनात्मक मुल्यको पनि कुनै अर्थ हुदैंन । यो बीमा गरिने विषयबस्तु तथा बीमाको प्रकार अनुरुप फरक फरक हुने गर्दछ ।
तसर्थ सही बीमाङ्क निधारण गर्दा बीमाशुल्क पनि बढी तिर्नु पर्दैन र महत्वपुर्ण कुरा क्षतिको समयमा सही मुल्याङ्कन भई दावी वापतको रकम प्राप्त गर्न सकिन्छ । बीमा गरिने बस्तुको मुल्यलाई बीमाको भाषामा बीमाङ्क भनिन्छ । बीमाङ्क भन्नाले क्षतिको समयमा बीमा कम्पनीले यसैलाई आधार मानेर क्षतिको मुल्याङ्कन गर्दछ र दावी भुक्तान गर्दछ । बीमकले बीमादर पनि बीमाङ्कमा नै गणना गरि बीमाशुल्क निकाल्दछ ।
सवारी साधनको हकमा नयाँलाई शोरुमको मुल्यमा र पुरानोको हकमा शोरुमको मुल्यमा बीमालेखमा उल्लेख भए बमोजिम को हासकट्टी दर गणना गरि उक्त ह्रासकट्टीबाट आउने रकमलाई घटाई बीमाङ्क कायम गर्न सकिन्छ । साथै बीमक सँग सल्लाह गरि बीमाङ्क राख्न सकिन्छ ।
त्यस्तै सम्पत्ती बीमा अन्तर्गत भवन, स्टक, फर्निचर फिक्चर, मेशिनेरीहरु आदीको बीमा गरिन्छ । सम्पत्ती (asset) को बीमा गर्दा बुक भ्यालु (book value) भन्दा बजार मुल्य (Market value) को आधारमा बीमाङ्क निर्धारण गर्नु पर्दछ । सामान्यत बुक भ्यालुमा बीमाङ्क कायम गर्दा बीमाङ्क प्रयाप्त नहुन सक्दछ ।
Asset valuation गराउन पनि आवश्यक छ किनभने सम्पत्ति बीमा अन्तर्गत वहन गरिने जोखिमहरुमा औसतको व्यवस्था भएकोले बीमाङ्क निर्धारणमा विचार पुयाउन पर्छ अन्यथा दावीको समयमा औसत लागु भई समानुपातिक हिसाबले दावी भुक्तानी गरिन्छ ।
उदाहरणका लागि कुनै बीमितले आफनो घरको बीमा बजार मुल्य अनुरुप बीमाङ्क रु.१,०००,०००।०० मा गर्न पर्नेमा रु. ८,००,०००।०० को बीमाङ्क राखिएर बीमा गरेका थिए र उक्त भवनको क्षति रु. ३०,०००।०० भएको छ भने उनले दावी वापत पाउने रकम भनेको रु.२४,०००।०० मात्र हो ।
अर्को ध्यान दिनु पर्ने विषय भनेको बजार मुल्यमा गरिएको सम्पत्ती समय अनुरुप ह्रास हुँदै जाने गर्दछ । यसरी ह्रास हुँदै जाने भएकोले क्षतिको समयमा उक्त बीमा गरिएको सम्पत्तीको निमार्ण भएको वर्ष, अवस्था, प्रयोगलाई दावीको आधारमा लिइने भएकोले दावी रकममा ह्रासकट्टीको पनि हिसाब गरिन्छ । तसर्थ बजार मुल्य भन्नाले पनि पुरानोको सट्टा नयां भन्ने हुदैन ।
भवनको बीमा गर्दा बजार मुल्य भन्दा प्रचलित लागत अर्थात पुनर्स्थापना (Reinstatement basis) अन्तर्गत गर्न उपयुक्त देखिन्छ । कारण बजार मुल्य उतार चढाव भई राख्ने भएकोले बीमाले उक्त मुल्यलाई घटाउन बढाउन सक्दैन ।
प्रचलित लागत भन्नाले उक्त भवन बनाउनका लागि लाग्ने खर्च हो । जस्तै एकदम नयाँ भवनका लागि उस्तै क्षेत्रफल, उस्तै प्रकार तथा उस्तै बनोट भन्ने हो । त्यस्तै बीमा गर्दा जग्गाको मुल्य समावेश गर्न पर्दैन तर स्थान (Location), तल्ला, Interior जस्ता कुराले भवन निमार्ण वापत लाग्ने खर्च फरक फरक हुन सक्दछ ।
उदाहरणका लागि आवासिय भवन (मानौ एक तल्ला) निमार्ण गर्नका क्षेत्रफल १००० स्क्वायर फुट छ र निमार्णका लागि प्रति स्क्वार फुट रु. ३,०००। पर्दछ भने उक्त भवनको बीमाङ्क रकम रु. ३,०००,०००।०० भन्दा घटी हुनु हुँदैन । यसरी पुनर्स्थापना बीमा गर्दा ह्रासकट्टी लागु हुदैन ।
यसका लागि नेपाल राष्ट्र बैंकले निष्काशन गर्ने Inflation rate वा मुल्याकंनकर्ता (Valuator) सँग परामर्श लिएर त्यही आधारमा बीमा गर्न पनि सकिन्छ । स्टकको बीमा गर्दा बीमाङ्क रकम बजार मुल्य अर्थात खरिद मुल्य अनुरुप गर्नु पर्दछ ।
ईन्जिनियरिङ् बीमा अन्तर्गत प्लान्ट एण्ड मेशिनरी अथवा यन्त्र उपकरण को बीमा गराउंदा Replacement को आधारमा गराउंनु उत्तम हुन्छ । यसका लागि विक्रेतासँग यसको वर्तमान मुल्य माग गर्न सकिन्छ । यसको अर्थ हो बीमा गरिएको प्लानट एण्ड मेशिनरी उस्तै प्रकार, उस्तै क्षमता को नयाँ भन्ने बुझ्नु पर्दछ ।
प्लान्ट एण्ड मेशिनरीको दावी भुक्तान गर्दा आशिंक क्षतिमा वा कुनै पार्ट मात्र क्षति भएमा कुनै पनि ह्रासकट्टी लगाईदैन भने सम्पुर्ण क्षतिको (Total Loss) अवस्थामा भने ह्रासकट्टीको प्रयोग हुने गर्दछ ।
बीमा क्षतिपुर्तिको (Principle of Indemnity) सिद्धान्त अनुरुप परिपालन हुने भएकोले बीमितको क्षति अनुरुपको दावी भुक्तान गरि उसलाई क्षति भन्दा अघिको स्थानमा पुर्याउन मद्दत पुर्याउछ । ब्यक्तिगत दुर्घटना बीमा बाहेक अन्य बीमामा क्षतिपुर्तिको सिद्धान्त लागु हुने गर्दछ । क्षति हुँदा बीमाङ्क र यथार्थ बजार मुल्य जुन कम हुन्छ त्यति नै दावी भुक्तान गरिन्छ ।
त्यस्तै बीमितले आफनो सम्पत्ती एक भन्दा बढी बीमा कम्पनी सँग बीमा गराएको रहेछ भने दावीको समयमा योगदानको सिद्धान्त (Principle of Contribution) लागु हुने गर्दछ ।
उदाहरणका लागि बीमितले आफनो पसलमा भएका सामानहरुको रु. ५००,०००।०० मध्ये रु.३००,०००।०० एक बीमा कम्पनी सँग र अर्को बीमा कम्पनीसँग रु.२००,०००।०० को बीमा गराएका रहेछन र आगलागीका कारण उनको रु.१००,०००।०० को क्षति भयो भने उनलाई दुवै कम्पनी मिलेर मात्र रु.१००,०००।०० को दावी भुक्तान गर्दछ ।
यसरी दुबै कम्पनी मिलेर बास्तविक क्षति (Rate able portion) को मात्र दावी भुक्तान गर्दछ । यसलाई योगदानको सिद्धान्त भनिन्छ । तर दुर्घटना बीमा अन्र्तगत बीमितको शव व्यवस्थापन, काज किरिया, औषधोपचार, आयको नोक्सानी वापत पाउने मासिक रकम अन्र्तगत प्राप्त हुने दावी रकममा चाहि योगदानको सिद्धान्त लागु हुदैन ।
(प्रस्तुत लेख लेखक सुब्बाको निजी बीचार हो । उनि बीमा क्षेत्रमा लामो समयदेखि कार्यरत छिन् ।)
