काठमाडाैं । समावेशी बीमाले विश्वभरि करिब ४ अर्ब मानिसहरूलाई लाभान्वित गर्ने सम्भावना राख्छ। यसले विपन्न र पिछडिएका समुदायमा समेत औपचारिक वित्तीय सेवाको पहुँच प्रदान गर्दै जीवन सुधार, गरीबी न्यूनीकरण, र आर्थिक विकासलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्छ।
परम्परागत प्रकृतीमा बीमा योजनाहरूले प्रायः सीमित र तुलनात्मकरूपमा सम्पन्न जनसंख्यालाई मात्र समेटेको हुन्छ। जसले गर्दा जनसंख्याको ठूलो हिस्सा अझै पनि बीमाको दायराभन्दा बाहिरिन पुगेको छ । समावेशी बीमा, जसलाई बीमाको लाभबाट न्यून लाभान्वित भएका वा बिल्कुलै वञ्चित बीमितका लागि सस्तो र सुलभ बीमा उत्पादनको रूपमा परिभाषित गरिएको छ।
सोसाइटी अफ एक्चुअरिजद्वारा प्रकाशित, ‘इन्क्लुसिभ इन्स्योरेन्सः अ डिफरेण्ट गेम’(समावेशी बीमाः एक फरक खेल) शिर्षकको आलेखमा विशेष गरी गरिबी रेखामूनीको जनसंख्याका लागि समावेशी बीमा निक्कै महत्त्वपूर्ण रहेको उल्लेख छ। यसले आगलागी, बाढी, पहिरो, अतिवृष्टि, अनावृष्टि, खडेरी, दुर्घटना मृत्यु लगायत प्रतिकूल घटनाबाट आर्थिक सुरक्षा प्रदान गर्छ। लघु बीमाले विकासशील देशहरूमा कम आय भएको जनसंख्यालाई लक्षित गर्छ, तर समावेशी बीमाले विकसित बजारहरूमा पनि बञ्चित जनसंख्याको आवश्यक्तालाई सम्बोधन गर्छ । जस्तै अमेरिकाको बीमा बजार विश्वको ठूलो बीमा बजार हो तर त्यहाँ अझै पनि जनसंख्याको ठूलो हिस्सा जीवन र स्वास्थ्य बीमाको लाभ प्राप्तीबाट वञ्चित छ।
विश्वव्यापी बीमा खाडल, जुन अनुमानित रूपमा ७.८ ट्रिलियन अमेरिकी डलर छ, यो चुनौतीको परिमाणलाई उजागर गर्दछ। विकासोन्मुख बजारहरूले यस अन्तरको ७७ प्रतिशतभन्दा बढी प्रतिनिधित्व गर्छन्। दक्षिण एशियामा, नेपाल, बंगलादेश, पाकिस्तान, र भारत जस्ता देशले समावेशी बीमा विस्तार गर्ने क्षेत्रमा अनौठा चुनौतीहरू र अवसरहरू सामना गरिरहेका छन्। यी देशहरू, जहाँ ठूलो जनसंख्या गरिबी रेखा नजिकै वा मूनी बस्छ, समावेशी बीमा उत्पादनबाट विशेष रूपमा लाभान्वित हुन सक्छन्।
गरिबमध्ये २९ प्रतिशत दक्षिण एशियामैः
विश्व बैंकको सन् २०१८ तथ्यांक अनुसार विश्वको कुल ७३ करोड ६० लाख गरिब जनसंख्यामध्ये २९ प्रतिशत अर्थात् २१ करोड ६० लाख जनसंख्याको बसोबास दक्षिण एशियाली मुलुकमै रहेको छ। दक्षिण एशियाका पाँचमध्ये चारजना अति विपन्न भारतीय नागरिक हुन् । विश्व बैंकको २०२२ को तथ्यांक अनुसार नेपालको कुल जनसंख्याको २०.३ प्रतिशत गरिबीको रेखामुनी बाँच्न बाध्य छन्।
तथ्यांक पत्रकार अन्ना फ्लेकको स्टाटिस्टा डट कममा प्रकाशित ‘डिक्लाइन अफ पोभर्टी हाएज स्लोड’(गरिबीको घट्ने क्रम सुस्त भएको छ) शिर्षकको आलेखमा उनी लेख्छिन्, कोरोना महामारीको समयमा गरिबीको रेखामूनी बाँचिरहेका मानिसको जनसंख्या विश्वव्यापी औसतभन्दा दक्षिण एशियामा अधिक दरमा बढेको थियो। सन् २०२४ मा दैनिक ६.८५ अमेरिकी डलर( रूपैयाँ) भन्दा तल आम्दानी गर्ने दक्षिण एशियाली जनसंख्या ७५.६ प्रतिशत रहेको छ, जुन कि विश्वव्यापी औसत जनसंख्या ४३.६ प्रतिशतभन्दा निक्कै माथि हो । फ्लेक लेख्छिन्,दक्षिण एशियाका १ अर्ब ४८ करोड मानिस अर्थात विश्वको कुल जनसंख्याको ४२ प्रतिशत मानिसको दैनिक औसत आम्दानी ७ अमेरिकी डलरभन्दा कम रहेको छ।
दक्षिण एशियाली मुलुकको गरिबीको यो प्रमाणित तथ्यांकले अति विपन्न र पिछडिएको जनसंख्यामा बीमाको पहुँच बिस्तार गरेर उनीहरूलाई झन् गरिब हुनबाट जोगाउन समावेशी बीमा कति महत्वपूर्ण हुनसक्छ भन्ने अनुमान गर्ने आधार प्रदान गर्छ।
दक्षिण एशियामा समावेशी बीमाको अवस्थाः
भारतमा, समावेशी बीमाले ग्रामीण क्षेत्रमा लघु बीमा पहलहरू मार्फत गति प्राप्त गरेको छ। कृषि बीमा र स्वास्थ्य बीमा गरीब परिवारलाई जलवायू सम्बन्धित जोखिम र स्वास्थ्य आपतकालीन अवस्थाबाट सुरक्षा प्रदान गर्न महत्त्वपूर्ण छ। उदाहरणका लागि, सूचकांक-आधारित बीमा उत्पादहरूले किसानलाई जलवायू सम्बन्धित जोखिमबाट सुरक्षा प्रदान गर्छ। आयुष्मान भारत जस्ता सरकारी अनुदान प्राप्त स्वास्थ्य बीमा योजनाले गरीब परिवारलाई आर्थिक सुरक्षा प्रदान गर्ने लक्ष्य राख्छ। सरकारले विपन्न वर्गमा बीमाको पहुँच पुर्याउन लघु र म्यादी जीवन, बाली तथा स्वास्थ्य बीमा योजनाहरू कार्यान्वयन गरेपनि बीमा प्रति कम जागरूकता, उच्च वितरण लागत, र बीमा प्रदायकप्रतिको कम विश्वासले बीमाको विस्तारमा चुनाैती तेर्साएको छ।
बंगलादेशमा, समावेशी बीमा प्रायः लघु वित्तीय संस्थाहरूसँग एकीकृत गरिएको हुन्छ, जसले गरीब मानिसलाई जीवन र स्वास्थ्य बीमामा पहुँच गर्न सक्षम बनाउने प्रयास गरिएको छ। “गरीबहरूका लागि लघु बीमा” जस्ता कार्यक्रमहरूले विशेष गरी महिला र ग्रामीण समुदायलाई आर्थिक सुरक्षा प्रदान गर्ने क्षेत्रमा प्रगति देखाएका छन्। यद्यपि, सीमित नियामक संरचना, सार्वजनिक वित्तीय भ्रष्टाचार र न्यून वित्तीय साक्षरताले देशमा समावेशी बीमाको विस्तारमा चुनाैती तेर्स्याइरहेको अवस्था छ।
नेपालमा, समावेशी बीमालाई प्राकृतिक प्रकोपहरू जस्तै भूकम्प, बाढी, र अन्य आपदाहरूबाट सुरक्षा प्रदान गर्ने उपकरणको रूपमा बढी मान्यता दिइँदै छ। गरिब परिवारहरूलाई लक्षित गरी तयार गरिएका लघु बीमा उत्पादहरू शुरू गरिएका छन् । आधारभूत संरचनाको कमी, बीमाको प्रति कम जागरूकता, र आवादीको आवश्यकता अनुरूप उत्पादनहरूको अभावले यसको प्रभावकारितालाई सीमित बनाएको छ।
पाकिस्तानमा, समावेशी बीमा अझै प्रारम्भिक अवस्थामा छ। स्वास्थ्य र जीवन बीमामा अन्तर पूर्ति गर्ने यसको सम्भावनाको बारेमा बढी चासो देखिएको छ। गरिब समूहहरूलाई लक्षित गरी शुरू गरिएका लघु-स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रमले केही प्रगति देखाएका छन् । आर्थिक अस्थिरता, बीमा प्रदायकप्रतिको कम विश्वास, र अविकसित वितरण सञ्जालहरूले व्यापक अपनाइलाई बाधा पुर्याउँछ।
समावेशी बीमाका लागि पहलः
दक्षिण एशियामा, समावेशी बीमा परम्परागत बीमा मोडेलहरूभन्दा फरक छ। यसले प्रायः धेरै हितधारकहरू, जस्तै प्राविधिक सेवा प्रदायकलाई समावेश गर्छ। यी सेवा प्रदायकले वितरण, तथ्यां र ग्राहकको विश्वासमा खाडल पूर्ति गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। सीमित तथ्यांकको उपलब्धता, नियामकीय अवरोध, र पेशागत ढाँचाको अभाव जस्ता बीमाङ्की चुनौतीहरूले समावेशी बीमाको वितरणलाई जटिल बनाएको छ। बीमाङ्कीहरूले बदलिंदो परिवेशमा परम्परागत उपकरणलाई अनुकूलित गर्नुपर्छ, र दीगो र प्रभावकारी समाधान सुनिश्चित गर्न लचिलो र समग्र दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ।
नेपालमा समावेशी बीमाका लागि सरकारले सातवटा लघु बीमा कम्पनीलाई इजाजत पत्र वितरण गरेको छ। तर छोटो समयमै प्रतिफल प्राप्त गर्ने उद्देश्यले लगानी गरेका प्रवर्द्धकहरूको दबाबका कारण यी लघु बीमकले घोषित उद्देश्य अनुरूप विपन्न वर्गसम्म सेवा विस्तारका लागि पहल गर्न सकेका छैनन् ।
समावेशी बीमा बजार तीब्र गतिमा विकसित भइरहेको छ। विशेष गरी कृषि र अन्य आवश्यक क्षेत्रहरूमा वृद्धिको ठूलो सम्भावना छ। तीनवटै तहको सरकार, बीमा कम्पनी, र बीमाङ्कीले बीमा सुरक्षाको खाडल पूर्ति गर्न सहकार्य गर्नुपर्छ। वञ्चित आवादीको आवश्यकता पूर्ति गर्न सूचकांक-आधारित बीमा जस्ता नवीन उत्पादनलाई उपयोग गर्नुपर्छ। यी चुनौतीलाई सम्बोधन गरेर, समावेशी बीमाले विश्वव्यापी विकास अभियानलाई अगाडि बढाउन र दक्षिण एशियाको गरीब आवादीलाई आर्थिक सुरक्षा प्रदान गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। नेपाल, बंगलादेश, पाकिस्तान, र भारतको अनौठो सामाजिक-आर्थिक र सांस्कृतिक संरचनालाई ध्यानमा राखेर तयार गरिएका दृष्टिकोणहरूले यस क्षेत्रमा समावेशी बीमाको पूर्ण सम्भावना साकार गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ।
