काठमाडौं । जतिबेला किसान र पशुपालकको जीविकोपार्जनको सुरक्षाको प्रसङ आउँछ, बाली बीमा एक महत्त्वपूर्ण उपकरणको रूपमा देखा पर्छ। कृषिको अप्रत्याशित संसार, जहाँ प्राकृतिक प्रकोप र बजार उतार-चढ़ाव बिना पूर्व चेतावनी हुन सक्छ। कृषी बीमाले किसानका लागि अति आवश्यक सुरक्षाको कवच प्रदान गर्दछ।
पशुपन्छी तथा बाली बीमा कार्यक्रमले किसानलाई सुरक्षा र स्थिरता प्रदान गर्दै यस सन्दर्भमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
बाली बीमाः
बाली बीमा एक प्रकारको सुरक्षा हो जसले किसानलाई प्राकृतिक प्रकोप वा कृषि बजारमा हुने उतारचढावबाट हुने नोक्सानीबाट जोगाउँछ। यो बीमालेख मात्र होइन; यो कृषकका लागि जीवन रेखा हो। निर्जीवन बीमा कम्पनीहरूले किसानको विभिन्न आवश्यकता पुरा गर्ने विभिन्न प्रकारका बाली बीमा सुविधा उपलब्ध गराएका छन् ।
यस बीमा परिदृश्यको एक उल्लेखनीय पक्ष भविष्यका किसानको लागि ‘बाली तथा पशुधन बीमाको बीमाशुल्कमा अनुदान उपलब्ध गराउने कार्यविधि २०७०’ हो। यो कार्यविधिले उदयीमान किसानलाई सफल हुन आवश्यक पर्ने औजारहरू र समर्थन प्रदान गरेर कृषिको भविष्यलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, यो सुनिश्चित गर्दै कि खेतीको विरासत पुस्तासम्म जारी रहन्छ।
संघीय सरकारको भूमिकाः
बाली तथा पशुधन बीमामा संघीय सरकारको संलग्नता महत्वपूर्ण छ। संघीय बाली बीमा कार्यक्रम मार्फत, सरकारले किसान र पशुपालकका लागि बीमा समाधानको दायरा फराकिलो बनाउन निजी बीमा कम्पनीसँग सहकार्य गरेको छ। बाली तथा पशुधन बीमाशुल्कमा अनुदान सम्बन्धि कार्यविधिले कृषि क्षेत्रप्रति सरकारको प्रतिबद्धतालाई सुदृढ गरेसँगै कृषी बीमाको दायरा र पहुँच बढाउन सघाउने अपेक्षा गरिएको छ।
यस कार्यविधिको मुख्य तत्व किसानको लागि बाली बीमा अनुदानको प्रावधान हो। यो यो लागत साझेदारी कार्यक्रम हो र यसमा सरकारले ८० प्रतिशत र बाँकी २० प्रतिशत सरकारले बीमाशुल्क तिर्छन्। यी अनुदानले किसानको लागि कठिन आर्थिक समयमा पनि उनीहरूलाई आवश्यक सहयोग जुटाइ दिने वित्तीय अाैजारका रूपमा रहेको कृषी बीमालाई अझै सस्तो र पहुँचयोग्य बनाउँछ। बीमाशुल्कको आर्थिक भार घटाएर, यी अनुदानले खेती सञ्चालनको व्यवहार्यता र दिगोपन कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
किसानका लागि कृषी बीमाको फाइदाः
किसानका लागि कृषी बीमाका धेरै फाइदाहरू छन्। पहिलो, यसले बाढी, पहिरो, खडेरी, आँधी, आगलागी जस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरूको प्रभावहरू विरुद्ध सुरक्षा कवच प्रदान गर्दछ, जसले बाली र पशुधनलाई विनाश गर्न सक्छ। यो सुरक्षाको प्रत्याभूति घाटाको पूर्ती गर्न मात्र होइन; कृषकलाई अप्ठ्यारो परिस्थितिमा पनि आफ्नो कृषीकर्म जारी राख्ने विश्वास दिलाउने व्यवस्था हो।
अर्को महत्त्वपूर्ण फाइदा भनेको कृषि आयको स्थिरता हो। खेती आय संरक्षण जस्ता कार्यक्रमले एक व्यापक सुरक्षा कवचको आवश्यकता औल्याउँछ जसले आम्दानीको नोक्सानीबाट जोगाउँछ। प्राकृतिक विपत्ती वा जलवायू परिवर्तनका कारण न्यून उत्पादन वा बजार मूल्यमा परिवर्तनको कारणले हुन जाने नोक्सानीको क्षतिपूर्ती दिलाउँछ। बाली बीमाको यो पक्ष किसानको लागि स्थिर आय सुनिश्चित गर्न विशेष गरी लाभदायक छ, जसले गर्दा कृषि क्षेत्रको आर्थिक मेरुदण्ड सुरक्षित हुन्छ।
यसबाहेक, बाली तथा पशुधन बीमाले ठूला-ठूला कृषि कार्य मात्र नभई गैरव्यवसायीक किसानलाई पनि समर्थन गर्छ। यसले ठूला ठूला प्लटमा गरिने खेती देखि साना, परिवारिकस्तरमा सञ्चालित खेतसम्मको खेतीको विविध प्रकृतिलाई मान्यता दिन्छ। सञ्चालनका विभिन्न आयतनहरूको लागि उपयुक्त सुरक्षा कवज प्रदान गरेर, बीमाले कृषि परिदृश्य विविध र समावेशी रहन्छ भन्ने सुनिश्चित गर्दछ।
बाली बीमामा सार्वजनिक-निजी साझेदारीः
बाली तथा पशुधन बीमा ढाँचाको सफलताको मुख्य श्रेय संघीय सरकार, प्रदेश सरकार, स्थानीय तहका सरकार निजी बीमा कम्पनी बीचको प्रभावकारी सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई दिइएको छ। यस सहकार्यले एक बलियो र प्रभावकारी प्रणाली सिर्जना गर्न सार्वजनिक र निजी दुबै निकायको स्रोत र विशेषज्ञतालाई जोड्छ।
सरकारको भूमिका जोखिमाङ्कन र अनुदान नीतिमा महत्त्वपूर्ण छ, जबकि निजी बीमकले दैनिक सेवा प्रवाह र दाबी व्यवस्थापन गर्छन्। यो तालमेलले किसानको उच्च गुणस्तरीय, भरपर्दो बीमा उत्पादनमा पहुँच भएको सुनिश्चित गर्छ।
यस्ता साझेदारीहरू किसानको लागि सुरक्षा कवच कार्यक्रमलाई सुदृढ पार्न महत्त्वपूर्ण छन्। यी कार्यक्रमहरू कृषि क्षेत्रको परिवर्तनशिल आवश्यकताहरू अनुरूप र उत्तरदायी रहन्छ। यसबाहेक, यो सहयोगी दृष्टिकोणले बीमा उत्पादनमा नवीनता र सुधारलाई बढावा दिन्छ। आधुनिक खेती आवश्यकताको लागि थप सान्दर्भिक र प्रभावकारी बनाउँछ।
बीमा र खेती कर्मः
बाली तथा पशुधन बीमाले कृषि अभ्यासमा ठूलो प्रभाव पार्छ। यसले कृषकलाई थप दिगो र प्रभावकारी विधिहरू अपनाउन प्रोत्साहन गर्छ, किनकि निश्चित बीमालेखहरूले जोखिम-न्यूनीकरण अभ्यास प्रयोग गर्नुपर्ने शर्तहरू राखेको हुन्छ। यसले, खेतबारीमा, कृषिमा थप वातावरण मैत्री दृष्टिकोणका साथ काम गर्न प्रेरित गर्छ। यसबाहेक, बीमा द्वारा प्रदान गरिएको आश्वासनले किसानलाई अप्रत्याशित परिस्थितिमा आर्थिक पृष्ठपोषण छ भन्ने कुरा थाहा पाएर रोपण र लगानीको बारेमा थप आत्मविश्वासी निर्णय लिन सक्षम बनाउँछ।
बाली बीमा र बाली र पशुधन दुबैको खेती बीचको अन्तरसम्बन्ध पनि उल्लेखनीय छ। बीमालेखहरूले प्रायः पशुधन सहित कृषि उत्पादनको विस्तृत श्रृंखलालाई समेट्छ, जुन धेरै खेती कार्यको महत्त्वपूर्ण भाग हो। यो व्यापक सुरक्षा कवचले सुनिश्चित गर्दछ कि किसानले अज्ञातको डर बिना आफ्ना कार्यहरू विविधीकरण गर्न सक्छन्, जसले अझ बढी लचिलो कृषि क्षेत्रतर्फ अग्रसर गर्दछ।
चुनौतीहरूः
बीमालेखहरूको प्राविधिक शब्दावली र जटिलता केही किसानका लागि चुनाैती हुन सक्छ, विशेष गरी जो पहिलो पटक बीमा गर्दैछन् वा साना उद्यमी हुन् । यी बीमालेहरूलाई सरल बनाउन र बीमा साक्षरता प्रदान गरेर यस्तो चुनाैतीलाई सम्बोधन गर्न सकिन्छ। जस्तो सुकै पृष्ठभूमीका किसानले पनि सहजै बीमालेखका शर्तहरू पढ्न, बुझ्न र लाभ लिन सक्ने हुनुपर्छ।
बाली तथा पशुधन बीमा कृषि क्षेत्रको आधारशिलाको रूपमा खडा छ, जसले किसानलाई प्रकृति र बजारको अप्रत्याशितता विरुद्ध महत्त्वपूर्ण सुरक्षा प्रदान गर्दछ। संघीय सरकार, स्थानीय सरकार, बीमा कम्पनीबीचको बीचको सहकार्यबाट, एक बलियो सुरक्षा सञ्जाल स्थापना गरिएको छ, जसले ठूला र साना दुबै खाले खेतीलाई फाइदा पुर्याउँछ। बीमाले बाली र पशुधनलाई प्रदान गर्ने संरक्षणको साथसाथै खेती अभ्यासमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ, यसले यसको महत्त्वलाई जोड दिन्छ।
कृषी बीमामा सरकारको तर्फबाट दिइने अनुदान रकमको भुक्तानीलाई लिएर निजी क्षेत्र र संघीय सरकारबीच पटक पटक विवाद हुने गरेको छ। निजी क्षेत्रका बीमकले सरकारी अनुदानको दुरूपयोग गरिरहेको गुनासो सुनिने गरेको छ। यस विषयमा नियामक समक्ष उजुरी समेत परेको छ। सरकारले विशुद्ध किसानको हितका लागि उपलब्ध गराएको अनुदानको दुरूपयोग हुन नदिनका लागि सरकार, नियामक, निजी क्षेत्र र कृषक समेत सचेत हुनुपर्छ।
